ISTORIJSKA GRAĐA
Izdavač: Istorijski arhiv "Timočka krajina"
Zaječar, 2017.
Pomenik sadrži podatke o 1.682 stradalnika.
Strana: 346
Recenzenti: Aleksandar Dinčić
Slavoljub Petrović
Kada sam u periodu od 2009.do 2012. godine bio član Državne komisije za popis
tajnih grobnica streljanih posle 12. septembra 1944. godine, imao sam prilike da
se susrećem sa rezultatima mnogih istraživanja na polju posleratnog
revolucionarnog terora u Srbiji. U celokupnom radu ni jedno istraživanje na mene
nije ostavilo snažniji utisak kao ono koje je sproveo Radiša Dragićević za
opštinu Knjaževac. Ova opština je gledajući suštinski vrlo skromno obrađena kada
je reč o ratovima u XX veku. Imao sam priliku još 2013. godine da pogledam jedan
deo rukopisa o žrtvama sa područja opštine Knjaževac i znao sam da će za
dogledno vreme, kada budu obuhvaćene i ostale žrtve, to biti jedno impozantno
štivo.
Knjiga „Pomenik žrtava Drugog svetskog rata područja opštine
Knjaževac„ je u prvom redu spomenica onima koji su izgubili svoje živote, bilo
zbog svojih ideala i ideja,bilo iz patriotskih pobuda za oslobođenje svoje
zemlje (otadžbine). Vojska i narod - sve je to u ovoj knjizi dobro složeno i
ukomponovano.
Dragićevićev „Pomenik“ ni na koji način neće svađati ljude,
jer autor ne daje nikakve vrednosne sudove već obavlja klasičan posao
popisivača, iako se afirmisao kao daroviti pisac-hroničar, romanopisac, pesnik,
pripovedač i uopšte kao čovek lepe pisane reči. Ni knjiga koju sam imao čast da
pročitam neće previše odstupiti od njegovih prethodnih, iako je reč o jednom
istorijskom delu, jer to se vidi u samom uvodu - da nije namera ovog Pomenika da
ispravlja istoriju.
Statistika ratnih žrtava je kompletna u mnogim pogledima i
segmentima. Za razliku od Prvog svetskog rata, opština Knjaževac imala je manje
žrtava u Drugom svetskom ratu. Mada su po nekom ustaljenom pravilu sve žrtve u
smrti jednake, ne može se preći preko činjenice da poimeničan popis kaže da je
intezitet građanskog rata u knjaževačkom kraju bio mnogo manji nego u ostalim
krajevima u okupiranoj Srbiji (1941-1944).
Teritorija opštine Knjaževac je za vreme okupacije
pripadala Zaječarskom ratnom okrugu, koji je uopšte mnogo stradao bilo od
neprijateljskog terora i delovanja, bilo u građanskom ratu.
Na teritoriji opštine Knjaževac, kad je o Drugom svetskom
ratu reč, u publikacijama čiji su autori bili pripadnici pobedničke ideologije
ili poslušnici – pominjane su samo žrtve pobedničke strane i civili pripadajući
njoj. Sada su žrtvena jednom mestu.
I neka imena u „Imeniku“ opominju buduće naraštaje da
su ratovi najstrašnija pojava na svetu, da ih ostave istoričarima radi analize i
da počnu da grade srećnu budućnost bez ratova i stradanja.
Aleksandar Dinčić, istoričar
Pred nama je „Pomenih svih žrtava Drugog svetskog rata opštine Knjaževac“ koji
je sačinio Radiša Dragićević, i sam
poreklom iz ovih krajeva. To je rezultat njegovog višegodišnjeg, upornog i
savesnog rada.
Odavno je izrečena konstatacija da su Srbi narod koji je
svoju kuću podigao na balkanskoj ratnoj vetrometini. Zato je naša prošlost
ispunjena vrlo često sukobima i stradanjima. Kao narod, stradali smo od
neprijatelja raznih boja i ideologija. Događaji u ne tako davnoj prošlosti samo
su potvrda naše zle sudbine. Kakva je ideologija uticala da se samo za Srbe
odredi da su njihovi životi sto puta manje vrednosti od pripadnika germanske
rase. Zato je za jednog poginulog Nemca u toku Drugog svetskog rata na ovim
prostorima streljano sto Srba. Ta fašistička ideologija dovela nas je u sam vrh
tabele prema procentu žrtava u odnosu na ukupan broj stanovnika. Osim toga u
zemlji se vodio rat i na ideološkoj osnovi. To je dovelo do još većeg stradanja,
često i nedužnog stanovništva.
Utvrđivanje i popisivanje svih žrtava, posle završetka rata je
izostalo. Tek u novije vreme pristupilo se evidentiranju i objavljivanju imena
svih stradalih, bez obzira na različite osnove gubitka života. S obzirom na
protok vremena, ovo je težak i mukotrpan posao. Živih savremenika ovih događaja
je sve manje. Zato istraživači moraju da ulože dodatni napor da bi došlo do
odgovarajućih dokumenata koji su najverniji i najsigurniji izvori podataka.
Svako ko se latio ovoga svestan je da je to sizifov posao čega je bio svestan i
autor ovog Pomenika. Međutim, on nije štedeo vreme i trud da ovo delo bude
potpunije, smatrajući da je to dug prema našim precima.
U prošlosti, dva puta su prikupljani i objavljivani podaci o
poginulima i žrtvama u toku Drugog svetskog rata na ovom području. Međutim,
imali su ideološke predrasude, tako da je izostalo evidentiranje svih stradalih,
bez obzira na razlike. Ovog puta, autor se
opredelio da zabeleži imena svih stradalih. Verujem da je u tome uspeo. Zato
objavljivanje ovakvog Pomenika žrtava sa teritorije opštine Knjaževac dobija još
više na značaju. Budućim istraživačima i istoričarima poslužiće kao nezaobilazna
literatura i izvor dragocenih podataka.
Slavoljub Petrović, profesor
RATOVI KAO SLOVA ISTORIJE
Od pamtiveka je poznata činjenica da
ljudsku istoriju ispisuju ratovi. Od one prve kosti hitnute na protivnika (neprijatelja),
kao u Kjubrikovom filmu „2001: Odiseja u svemiru“, do atomske bombe nad
Hirošimom, do pretnje po-tpunim uništenjem nad današnjim svetom. Mir je, između
njih, krhko i neodrživo stanje – predah da se oližu rane; prilika da dorastu
novi dželati i nove žrtve. Ratovi, da-kle, svojom surovošću, svojim strahotama i
crnilom opisu-ju naše ljudsko postojanje – beline između tih crnih slova (koja
nekome mirišu na krv, a nekome na štamparsku boju), pripadaju mirnim danima, ali
beline ne govore ništa.
Minuli vek doneo nam je tri krvava
rata: dva svetska i jedan nametnut od sveta. Istoričarima i nauci ostaje njihovo
tumačenje: o razlozima, o ciljevima, pobednicima i poraženima, o posledicama.
Surovost i zlo koje su sobom doneli, uzrok su mnogih stravičnih umiranja: pred
metkom, pod nožem, u kandžama kosećih bolesti – milioni života, koji su mogli
preokrenuti budućnost ljudskog roda svojom svetlošću, svojom snagom, ugašeni su
prerano; prerano im je oduzeta mogućnost potomstva. Arhitekte smrti često su
nadživljavale svoje krvave projekte, u čije su osnove, poput sitnih čavla,
ugrađeni nevini mladi životi.
